Julek i Siżyś czyli sekrety wieszczów

- Witold Jabłoński -

Obu wdzięczna ojczyzna włączyła do trójcy wieszczów narodowych, wyznaczając im wszelako pośledniejsze miejsce za tym, który chociażby z racji starszeństwa i faktu, że wieszczyć zaczął wcześniej, po prostu ich zdystansował. Obaj byli wybitnymi artystami – Słowacki w poezji wyprzedzał w zakresie środków wyrazu i wyżyn intelektualnych swoją epokę, Krasiński gorszym poetą był, ale za to dramaturgiem niepośledniej miary. Pierwszy z nich miał kompleks matki, drugi – kompleks ojca. Erotyka, nacechowana – jakżeby inaczej w epoce romantyzmu! - często cierpieniem i niespełnieniem, pozostawiła na ich twórczości piętno niezatarte. I to w Polsce, która, jak trafnie napisał Tadeusz Boy-Żeleński, przez całe wieki „zapierała się płci”!

Ojciec Juliusza, Euzebiusz Słowacki był klasycystycznym poetą, wrażliwym i delikatnym człowiekiem, który odumarł swego jedynaka wcześnie. Matka, kobieta wytworna i upajająca się francuskimi romansami, wyszła powtórnie za mąż za profesora Uniwersytetu Wileńskiego, pana Becu. Ojczym był zimnym, eleganckim światowcem, bywającym wyłącznie w kręgach arystokracji i antyszambrującym u zaborców. Swoim córkom, a tym bardziej Julkowi nie okazywał zbytnich uczuć i chłopak nie lubił go. Przyszłego wielkiego poetę wychowywały głównie kobiety, pani Salomea i dwie przyrodnie siostry. Uwielbiały chłopca, psuły go i rozpieszczały ponad miarę. Jeden z bywalców domu państwa Becu stwierdził, że Julka cechowały od dzieciństwa niepohamowana pycha, drażliwość i przekora. Te cechy charakteru miały mu szkodzić również w dorosłym życiu i utrudniać nawiązywanie kontaktów z otoczeniem.

Dzieciństwu Juliusza towarzyszyło dwoje przyjaciół: Ludwiś i Ludwisia. Z rodzicami Ludwiki Śniadeckiej państwo Becu byli zaprzyjaźnieni. Julek adorował dziewczynkę, ona jednak nie traktowała go poważnie, a jego miłosne wyznania śmieszyły ją i nudziły. Więcej zrozumienia znajdował u Ludwika Szpitznagla, z którym mógł swobodnie dyskutować o poezji i mistyce. Wielkim tragicznym szokiem była dla niego samobójcza śmierć przyjaciela. Rozstanie z nim przeżył bardziej niż zerwanie z panną Ludwiką. (Coś nam ta historia przypomina... oczywiście akt I „Kordiana”, gdzie poeta dokonał kontaminacji swojej osoby z Ludwikiem).

W okresie dorastania zaczął wyrywać się w świat, zmęczony histeryczną miłością matki, która zadręczała go wybuchami czułości. Opisał to później następująco: „Wychowany między kobietami, pragnąłem z rąk ich się wyrwać – i być samotnym”. Udało mu się pozostać samotnym w przyszłości, czasem aż nadto, nie był jednak w stanie uwolnić się od wspomnień o kobietach swego dzieciństwa, zwłaszcza o jednej z nich.

Kiedy tylko przyjechał do Warszawy, zaraz napisał list do pani Salomei, w którym krytykował wygląd mieszkanek dawnej polskiej stolicy oraz ich zachowanie: „Dotąd się oswoić nie mogę z przesadą i kokieterią, która już tutaj ładne i brzydkie ogarnęła”. W Dreźnie spodobała mu się wprawdzie córka właściciela pensjonatu („Panienka mówi po francusku – donosił matce – i ładnie gra na fortepiano”), ale nawet nie przyszło mu do głowy, by wyznać dziewczynie swoje uczucia. Kiedy w Paryżu córka drukarza, Kora, zaproponowała mu spotkanie sam na sam i zapytała, czy przyjdzie, zaskoczony śmiałością dziewczyny odpowiedział tylko: „Nie wiem”. W Szwajcarii zainteresowała go starsza od niego (miała trzydzieści lat) córka gospodyni, Eglantyna Pattey. Tej udało się wzbudzić nieco głębszą sympatię Juliusza i zająć sobą na dłużej, lecz sam poeta przyznawał, że byli dla siebie tylko „siostrą i bratem”.
Wkrótce potem poznał w Genewie Marię Wodzińską, ładną i wykształconą hrabiankę (tę samą, której wiele lat później oświadczał się bezskutecznie Fryderyk Chopin). Zdawało się, że tym razem pojawiła się szansa na prawdziwy romans, ale nawet (zawsze zresztą pruderyjny) Juliusz Kleiner napisał na ten temat z bezradną szczerością: „Nie zakochał się właściwie w pannie Wodzińskiej, lecz zajęła go ona bardzo i rozbudziła w nim pragnienie miłości”. Owo „pragnienie miłości” miało chyba zbyt mało konkretny adres, aby w jakikolwiek sposób mogło zostać zrealizowane. Słowacki najwyraźniej nie pragnął żadnej realnej kobiety, lecz wszystkie, które spotykał na swojej drodze, dopasowywał do mglistego ideału „matki” lub „siostry”, nic dziwnego zatem, że żadna nie potrafiła go zadowolić.

Co innego, hrabia Zygmunt Krasiński. W Rzymie, dokąd się udał za młodu z nieodłącznym przyjacielem, Konstantym Danielewiczem, poznał panią Joannę Bobrową. Tak opisuje ją biograf wieszcza, Ferdynand Hoesick: „Była osobą niezwykłej urody. Wysoka, smukła, kształtna i dystyngowana w ruchach, szatynka w koronie bujnych niezmiernie, trochę rudawych włosów, z cudnymi szafirowymi oczyma”. Mówiła świetnie po francusku, znacznie gorzej po polsku, zresztą „Polką czuła się w bardzo małym stopniu”. Jej mąż był wielkim bogaczem i hulaką, spełniał wszystkie zachcianki żony. Krasiński w swoich pismach upiększał i poetyzował postać tej pustej salonowej lalki, nazywając „swoją Beatrice”. Jego bajroniczna poza, choć tak podówczas modna, śmieszyła ją, była bowiem osobą dość trzeźwo patrzącą na świat. Niezrażony poeta jeździł za swoją ukochaną (i jej mężem) po całych Włoszech i później Niemczech. Do łóżkowego spełnienia doszło w „mieście kochanków”, Wenecji. Oboje stali się wkrótce tematem plotek, co zaczęło nie na żarty niepokoić pana Bobra, który czym prędzej wywiózł żonę do Wiesbaden. Oczywiście Krasiński nie byłby sobą, gdyby długo jeszcze nie rozpamiętywał owej „nieszczęśliwej miłości”, ma się jednak wrażenie, że narzucona mu przez epokę stylizacja była w gruncie rzeczy sprzeczna z jego naturą.

W tamtych czasach wszyscy jeździli do Italii, żeby pisać potem o niej jak Goethe, zawitał więc tamże i Słowacki. Pisząc do pani Salomei skarżył się, że mu „dystrakcją sprawują zgrabne i ładne florentynki... i wybrałbym łatwo sto dziewczątek, w które żeby mi tylko Bóg pozwolił włożyć dusze podług mego upodobania (podkreślenie moje – WJ), to w każdej ze stu mógłbym się dzisiaj zakochać szalenie. Takie, jakie są, przyciągają moje oczy, ale nie serce”. Oczywiście więc w żadnej się nie zakochał, zapałał natomiast gorącym afektem do poznanego właśnie, młodszego o trzy lata Zygmunta. Nazywał go „towarzyszem romansowych wędrówek”, podczas których przeżywał „tysiąc zachwyceń, tysiąc wielkich podlotów do nieba”. Czuła przyjaźń dwóch utalentowanych młodzieńców nie trwała jednak długo. Obaj byli silnymi indywidualnościami i poszukiwali wśród innych mężczyzn raczej wyznawców i wielbicieli niż partnerów.
Nieco zawiedziony Jul postanowił przynajmniej przejąć po Zygmuncie jego kochankę. Krasiński skomentował ten farsowy epizod z pobłażliwą ironią: „Słowacki zakochał się wściekle w pani Bóbr i poleciał za nią do Frankfurtu. Cóż to za ogrom głupstw dzieje się na tym świecie”. Juliusz prawił tymczasem pani Joannie egzaltowane komplementy w rodzaju: „Myśl o pani jest zwierciadłem dla ducha mojego”, wobec których musiała prawdopodobnie pękać ze śmiechu.

Niemal we wszystkich tak zwanych „miłościach” Słowackiego powtarzał się ze znamienną monotonią następujący schemat: poeta oświadcza, że się zakochał, następnie zasypuje wybrankę wyznaniami oraz dedykowanymi jej poezjami i... nie dzieje się dalej nic. Przynajmniej nic takiego, co przypominałoby normalny związek mężczyzny z kobietą. Za pięknymi słowami nie idą nigdy czyny. Słowacki pozostawał nadal przeraźliwie samotny. Coraz bardziej wyniszczany przez postępującą gruźlicę, która rozpalała drażniąco jego zmysły, zaczął popadać w mistycyzm. W ostatnich latach życia zaczęło się jednak wokół niego gromadzić grono młodych wyznawców i wielbicieli, w większości dzisiaj anonimowych, choć był również między nimi poeta Kornel Ujejski. Literat Aleksander Niewiarowski informował, że Słowacki miał dla owych chłopców „serce jak niewiasta tkliwe”. Podporą w chorobie stał się francuski malarz, Charles Petiniaud, „brunet silny, wzrostu średniego”, którego poeta nazywał „człowiekiem złotego serca” i uczynił wykonawcą swojego testamentu.

Nasuwa się nieuchronne pytanie, które wielbicielom poety może się wydać bluźniercze: czy Juliusz Słowacki był impotentem wobec kobiet o silnie tłumionych względami obyczajowymi i religijnymi kompleksie Edypa i skłonnościach homoseksualnych? Uważna analiza jego życia prywatnego zdaje się tę hipotezę potwierdzać. Listy do matki i sióstr noszą wszelkie cechy listów miłosnych, akcenty kazirodcze rozsiane są dosyć wyraźnie w jego wczesnej twórczości. W późniejszym okresie nasiliły się w jego utworach obrazy o ewidentnie sadystycznym podłożu, co jest typowe dla osób niespełnionych. Prawdopodobnie także zdał sobie sprawę w pewnym momencie, że kobiety nie istnieją dla niego pod względem seksualnym i próbował, nieomal w ostatniej chwili, zrealizować inną stronę swojej natury... Skazani jesteśmy jednak tylko na domysły, gdyż ta sfera życia wieszcza pozostała do dzisiaj zagadką i tajemnicą. Musimy także zdać sobie sprawę, że poruszamy się tutaj w bardzo delikatnej materii. Seks przynależał wówczas do sfery tabu i nie mówiło się o nim, ani tym bardziej pisało w wytwornym towarzystwie. Zarazem jednak uważano za naturalne, że blisko zaprzyjaźnieni ze sobą młodzieńcy pisywali do siebie czułe liściki, obejmowali się publicznie i całowali, a nawet, jeśli zamieszkali razem jako zaprzysięgli kawalerowie, nikt nie utożsamiał tego z homoseksualizmem, który kompletnie nie funkcjonował w obiegu oficjalnym, będąc „miłością, co nie śmiała wyznać swego imienia”, jak to określił w wierszu „Dwie miłości” lord Alfred Douglas, kochanek Oscara Wilde'a. Dzisiaj, wychowani na psychoanalizie freudowskiej, skłonni jesteśmy w niemal każdym czułym geście między mężczyznami dopatrywać się podtekstów homoerotycznych, pamiętajmy jednak, że wówczas wcale tego tak nie identyfikowano. Dwaj kochankowie, nawet przyłapani na gorącym uczynku, gotowi byli zapierać się w żywe oczy, jakby byli „sodomitami”, jak wtedy mówiono. Jak więc mamy np. rozumieć informację, że przyjaciel Krasińskiego, Danielewicz był mu „oddany duszą i ciałem”? Dosłownie czy metaforycznie? Pozostają nam jedynie domniemania, z uwzględnieniem sporej granicy błędu.

Właśnie dalsze dzieje Krasińskiego są doskonałą ilustracją panującej wówczas hipokryzji i biseksualnej ambiwalencji. Namawiany przez ojca do ożenku „wzdragał się na samą myśl..., jak gdyby nastąpił na łuskę węża”. Tym bardziej, że wkrótce spotkał „nową Beatrice”, jaką stała się dla niego Delfina Potocka. Sam poeta tak ją szczerze oceniał: „podobna znarowionemu dziecku, źle wychowanej dziewczynce lub don Juanowi w spódnicy, który wszystkiego doznał...” Była też w swoim czasie „muzą” Fryderyka Chopina, który pisał do niej podobno (list jest niepewnej autentyczności): „Marzę o tym, żeby znów sobie chlupnąć co nieco do Twojej dziurki w tonacji Des-dur”. Kochankowie wykorzystywali każdą chwilę, by być razem. On nazywał ją z angielska „Dialy” lub z francuska „Didyszą”, ona jego „Siżysiem”. Oczarowany jej biegłością w sztuce miłosnej zaczął nawet niespodziewanie dla siebie przemyśliwać o małżeństwie. Istniały jednak dwie ważne przeszkody: Delfina wolała pozostać wolna, czerpiąc jednocześnie pełnymi garściami z milionów Potockiego (była z nim w separacji), a generał Wincenty Krasiński nigdy nie zgodziłby się na synową o tak złej sławie. Wreszcie, pod presją ojca, Zygmunt rozstał się z ukochaną, zasypując ją wcześniej kiepskimi wierszami i kosztownymi podarkami, odpowiednimi bardziej dla kokoty niż „Beatrice”. Ojciec postanowił wyswatać go z Elizą Branicką. Opętany wciąż namiętnością do Delfiny, Zygmunt słał do niej list za listem, z czym wcale nie krył się przed ojcem ani przed narzeczoną i teściami. Stan swoich uczuć po ślubie opisywał z typową dla niego emfazą: „Zdaje się, że serce moje wyrwali mi z piersi kleszczami i zakopali je pod ziemię”.

Przytłoczony tą upokarzającą sytuacją, oddał się także wówczas gorącej przyjaźni do młodego księcia Jerzego Lubomirskiego, którego nazwał pieszczotliwie „Orciem” (znamy to zdrobnienie z „Nieboskiej komedii” - nosi je nieszczęśliwy syn hrabiego Henryka, któremu przydał „Siżyś” również parę cech własnych). „Gdyby nie on tu był teraz, to bym się powiesił” - donosił znowu Potockiej. Wypisywał potem do tegoż młodzieńca nieprzyzwoicie czułe epistoły, rozpoczynające się od patetycznych apostrof: „Kochany mój Jerzy Ty!”, aczkolwiek brakowało w nich naiwnej rozwiązłości młodziutkiego Chopina, który tak korespondował ze swoim szkolnym kolegą, Tytusem Wojciechowskim: „Marzę, by spić nektar z Twoich słodkich warg”... Znów ciśnie się na usta pytanie: realna erotyka czy metafora? Nigdy już zapewne nie poznamy prawdy, pozostaje zatem własna interpretacja, wsparta niekiedy może zbyt wybujałą wyobraźnią.